15 rocznica obowiązywania upadłości konsumenckiej w Polsce

W dniu 31 marca 2024 r. minęło 15 lat obowiązywania przepisów regulujących tzw. upadłość konsumencką. Wprowadzone przepisy były odpowiedzią na potrzebę zapewnienia zadłużonym osobom fizycznym, niebędącym przedsiębiorcami, szansy na ogłoszenie upadłości i nowy start w życiu.

Ewolucja upadłości konsumenckiej

Przepisy przechodziły wiele nowelizacji, wspomniane 15 lat możemy podzieli na 3 główne podokresy:

• 2009-2015 – w pierwszym okresie liczba ogłaszanych upadłości konsumenckich była bardzo mała, co było spowodowane bardzo  wyśrubowanymi przesłankami ogłoszenia takiej upadłości, taka sytuacja była daleka od pożądanej, bowiem popyt na tę regulację był bardzo duży i wynikał z postępującego dostosowania się Polskiego gospodarki do modelu Zachodniego,
• 2016-2020 – w 2016 r. weszła w życie ustaw – Prawo restrukturyzacyjne; ta ogromna zmiana jakościowa w Polskim porządku prawnym pociągnęła za sobą również wiele zmian w ustawie – Prawo upadłościowe; jedną z nich była liberalizacja przepisów dot. upadłości konsumenckich; w wyniku zmian liczba sprawa uległa wyraźnego zwiększeniu,
• od 2020 – znaczna poprawa funkcjonowania upadłości konsumenckich była niewystarczająca w oczach ustawodawcy, który w 2020 r. zdecydował się na dużą nowelizację przepisów, która jeszcze bardziej zliberalizowana dotychczasowe rozwiązania; w wyniku zmiana nastąpił kolejny, wręcz skokowy wzrost ogłaszanych upadłości konsumenckich.

Statystyki

Od zmian wprowadzonych w 2020 r. liczba upadłości konsumenckich w Polsce jest rekordowa (chociaż stosunkowo nadal niższa od krajów Zachodu). Rok 2023 r. zamknął się rekordową liczbą 21 tys. upadłości konsumenckich. W marcu 2024 r. ogłoszono 1,8 tys. upadłości konsumenckich. Te liczby robią wrażenie. Należy się spodziewać, że w kolejnych latach będziemy odnotowywać kolejne wzrosty liczby upadłości konsumenckich. Taki trendy wynika ze wzrostu konsumpcjonizmu, który jest silnie promowanych w przekazie medialnych, w szczególności w mediach społecznościowych. Życie ponad stan jeszcze jedną z najczęstszych przyczyn niewypłacalności. Na te czynniki nakłada się zmiana sytuacji ekonomicznej w Polsce – coraz większa niepewność na rynku pracy, wzrost cen wywołany inflacją w latach 2022-2023.

Upadłość konsumencka jest potrzebna

W naszej kulturze prawnej nadal obowiązuje zasada pacta sunt servanda (łac. umów należy dochowywać), chociaż jak wynika z badań – Polacy podchodzą do niej coraz swobodniej.  Paradoksalnie, mimo że ta bardzo ważna zasada doznaje w upadłości konsumenckiej silnego ograniczenia, (a czasem nawet złamania), upadłość, a w tym upadłość konsumencka, jest ważnym elementem gospodarki wolnorynkowej. Można skonstatować, że wyjątek potwierdza regułę, a więc systemowo upadłość wzmacnia rynek i rzetelność jego uczestników. Bez upadłości nie ma więc rozwoju gospodarczego. Za upadłością, a w szczególności upadłością konsumencką z możliwością umorzenia zobowiązań, przemawiają również argumenty natury społecznej, szczególne te o zapewnieniu nowego startu, wyciągnięcia dłużnika z tzw. szarej strefy, na życie w której byłby w przeciwnym razie skazany.

Postępująca liberalizacja przepisów

Wydaje się, że liberalizacja przepisów o upadłości konsumenckiej poszła trochę za daleko. Chodzi przede wszystkim o ocenę tzw. moralności płatniczej, a właściwie moment, w którym jest ona oceniania. Do 2020 r. jej brak, wynikający np. celowego zadłużenie się bez zamiaru spłaty zobowiązań, stanowił podstawę do odmowy ogłoszenia upadłości. Pozwało to na odsianie już na wstępnym etapie dłużników, którzy z pewnych względów nie zasługują na skorzystanie z jej dobrodziejstw, w szczególności umorzenia zobowiązań. Od 2020 r. upaść może każdy – praktycznie niemożliwe jest złożenie wniosku o upadłość konsumencką, który zostanie oddalony. Ale uwaga, moralność płatnicza jest nadal badana, tyle że na końcu postępowania. Każdy dłużnik może więc upaść, utracić cały majątek, ale finalnie pozostać z nieumorzonymi długami. Jest to w pewnych przypadkach uzasadnione, ale często konsumenci decydujący się na upadłość nie są świadomi tego ryzyka. Niestety wynika to w dużej mierze z działania nieuczciwych usługodawców (nie zawsze prawników), którzy sprzedają upadłość konsumencką jako lek na każdy problem z zadłużeniem.

Edukacja i jeszcze raz edukacja

Do sprawnego działania systemu upadłości konsumenckiej, oprócz sprawnych sądów i syndyków, potrzebna jest wysoka świadomość społeczna. Upadłość konsumencka nie może być hurtowo wciskana dłużnikom, często bezmyślnie. Odpowiednio świadomych dłużników trudniej będzie namówić na niepotrzebną upadłość.

Wydaje się, że w krótkim okresie kluczowa jest aktywność praktyków prawa upadłościowego, w szczególności w zakresie rzetelnego informowania klientów o wadach i zaletach proponowanych rozwiązań. Wszelkie podmioty wciskające upadłość konsumencką powinny spotkać się z ostracyzmem społecznym. W długim okresie potrzebne są zmiany w edukacji w zakresie finansów osobistych (a właściwie jej wprowadzenie). Społeczeństwo, które świadomie funkcjonuje we współczesnym państwie musi mieć odpowiednią wiedzę w tym zakresie. Zwiększanie świadomości społecznej dotyczącej problemu zadłużenia i sposobów radzenia sobie z nim to jedna z kluczowych współczesnych kompetencji.