Klauzula umowna zmiany lub rozwiązania stosunku prawnego na wypadek upadłości kontrahenta
Ogłoszenie upadłości niesie ze sobą daleko idące skutki nie tylko w stosunku do samego dłużnika, ale również wobec jego kontrahentów. Zostają oni wbrew własnej woli wciągnięci w postępowanie upadłościowe dłużnika, co z ich punktu widzenia należy uznać za sytuację niekorzystną. W praktyce pojawiają się próby zapobieżenia konieczności uczestniczenia w takim postępowaniu przy pomocy różnych klauzul umownych.
Uprawnienia syndyka w zakresie modyfikacji stosunków umownych dłużnika
Po ogłoszeniu upadłości dłużnika syndyk zyskuje szerokie kompetencje w zakresie modyfikacji stosunków umownych łączących go z kontrahentami. Przykładowo można wymienić możliwość odstąpienia, za zgodą sędziego-komisarza, od umowy wzajemnej (art. 98 ust. 1 ustawy – Prawo upadłościowe, p.u.) Z kolei zgodnie z art. 99 p.u. w przypadku, gdy syndyk odstępuje od umowy, druga strona nie ma prawa do zwrotu spełnionego świadczenia, chociażby świadczenie to znajdowało się w masie upadłości (przy czym Strona może zgłosić swoje wierzytelności sędziemu-komisarzowi). Inne ograniczenia wynikają również m.in. z art. 107 p.u. (dot. umów najmu i dzierżawy nieruchomości), czy art. 114 p.u. (dot. możliwości wypowiedzenia umowy leasingu przez syndyka).
Przewidziane regulacje z jednej strony prowadzą do petryfikacji zastanych stosunków prawnych łączących dłużnika i jego kontrahentów, przyznając jednocześnie syndykowi uprawnienia do ingerencji w stosunki umowne w wyniku jego jednostronnej inicjatywy.
Klauzule na wypadek ogłoszenia upadłości stron umowy
Najprostszym rozwiązaniem dla kontrahentów, w celu poprawienia ich sytuacji, byłaby możliwość stosowania w zawieranych umowach klauzul umożliwiających zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego na wypadek ogłoszenia upadłości strony umowy. Zastosowanie takich klauzul nie jest jednak możliwe z uwagi na treść art. 83 p.u. Zgodnie ze wskazanym przepisem postanowienia umowy zastrzegające na wypadek złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości lub ogłoszenia upadłości zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego, którego stroną jest upadły, są nieważne. Jest to nieważność bezwzględna z mocy prawa.
Celem tej regulacji jest zapobieganie zastrzeganiu specjalnych warunków traktowania na wypadek ogłoszenia upadłości kontrahenta. Przepis realizuje zasadę równego traktowania wierzycieli, zgodnie z którą skutki upadłości powinny dotykać wszystkich wierzycieli upadłego w równym stopniu.
Zasada nieważności zastrzeżeń umownych na wypadek upadłości stron umowy
Przepis art. 83 p.u. ma charakter ius cogens (strony nie mogą w drodze porozumienia zmodyfikować jego treści, ani wyłączyć jego zastosowania). Należy podkreślić, że skutek nieważności nie dotyka całej umowy, a wyłącznie postanowienia naruszające art. 83 p.u. Zastosowania nie znajdzie tutaj art. 58 § 3 Kodeksu cywilnego, który dopuszcza nieważność całej czynności prawnej w przypadku wykazania, że bez postanowień dotkniętych nieważnością cała czynność nie zostałaby dokonana.
Wymaga podkreślenia powszechnie akceptowany w doktrynie pogląd, że treść przepisu art. 83 p.u. nie jest jednoznaczna z generalnym wykluczeniem możliwości rozwiązania umowy w drodze wypowiedzenia albo odstąpienia przed ogłoszeniem upadłości (również po złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości). Zastosowanie znajdują nadal ogólne reguły wynikające z prawa cywilnego.
Dopuszczalne formy klauzul związane z niewypłacalnością strony
Dopuszczalne jest również umieszczenie w umowie klauzuli, która zastrzega prawo do rozwiązania umowy w sytuacji zaistnienia stanu zagrożenia niewypłacalnością, jak również stanu faktycznej niewypłacalności. W szczególności możliwe jest zakończenie umowy w przypadku wystąpienia zdarzenia skutkującego pogorszeniem się sytuacji finansowej kontrahenta. Przewidziane postanowienia nie mogą jednak być związane z postępowaniem upadłościowym. Klauzule takie mogą przykładowo wskazywać wartości wskaźników finansowych, których osiągnięcie może skutkować zakończeniem umowy.
Regulacje w prawie restrukturyzacyjnym
Warto dodać, że analogiczną regulację przewidują przepisy ustawy – Prawo restrukturyzacyjne (p.r.). Zgodnie z art. 225 p.r. postanowienia umowy zastrzegające na wypadek złożenia wniosku o zatwierdzenie układu lub zatwierdzenia układu zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego, którego stroną jest dłużnik, są nieważne. Z kolei w myśl art. 247 p.r. w przypadku przyspieszonego postępowania układowego nieważne są postanowienia umowy zastrzegające na wypadek złożenia wniosku o otwarcie przyspieszonego postępowania układowego lub jego otwarcia zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego, którego stroną jest dłużnik. Przepis ten poprzez odesłanie znajduje również zastosowanie w postępowaniu układowym (art. 247 p.r. w zw. z art. 273 p.r.) oraz w postępowaniu sanacyjnym (art. 247 p.r. w zw. z art. 297 p.r.).
